język filozofii
Język Filozofii czyli pożegnanie z potocznością (aparatura terminologiczno-pojęciowa filozofii)
Propozycja konwencji sporu filozoficznego:
- ogólne: - filozofia pierwsza (metafizyka) i filozofia druga (dociekania filozoficzne dotyczące przyrody)
- prefilozofia (prenauka), protofilozofia, postfilozofia
- filozofia metafizyczna i postmetafizyczna, podmiotowa i przedmiotowa
- metafilozofia (właściwie: filozofioznawstwo?), meta-metafilozofia, meta-metafizyka,
- ontologiczne: (metafizyka)
- metafizykę krytykuje się z pozycji sceptycznych, empirystycznych, pozytywistycznych i scjentystycznych
- opis bytu: byt – niebyt (nicość, pełny niebyt), jestestwo, innobyt (Hegel), prabyt (i pochodne: prasubstancja, pramateria, prarzeczy, pratworzywo, praosnowa, prajednia, praźródło, urgrund=podstawa), bycie bytu (Heidegger, Sartre). Arche=zasada, substancja - przypadłości, istota – istnienie, materia i forma (forma to istota wyrażona przez pojęcie), akt i możność, monada,
Heidegger: dwa rodzaje określeń bytowych: kategorie jako cechy bytu o charakterze substancjalnym oraz egzystencjały odnoszące się do charakterów bycia jestestwa (np. troska jako podstawowy egzystencjał)
- sposób istnienia świata (realizm ontologiczny (np. materializm) a idealizm (np. spirytualizm, immaterializm), idealizm obiektywny), konieczność a przygodność bytu (bytowania), ewentyzm, panpsychizm (Bruno), paralelizm, wariabilizm; monizm, dualizm, trializm, pluralizm, reizm; emanacja i hipostazy (szczeble bytu), jednia (Plotyn), istota gwarantuje rzeczowość rzeczy (Arystoteles), uniwersum
- wymiar czasowy istnienia świata (finityzm – infinityzm), stworzenie - wieczność, kreacjonizm i samorództwo
- stopniowanie bytu: gradualizm ; pneuma (tchnienie przeniknięte ciepłem), pneuma jako powszechny umysł (Bruno)
- jakość: immanentny i transcendentny ≠ transcendentalny (transcendere – przekraczać, np. przekraczający człowieka), hylemorfizm, hylozoizm
- postawa wobec problemu istnienia Boga (agnostycyzm, teizm, ateizm, deizm, panteizm, panenteizm (Plotyn) = panateizm, absolut)
- wobec religii: apokatastaza (Grzegorz z Nyssy), emanacja, supranaturalizm (supra – nad) – wiara w istnienie świata nadprzyrodzonego
- fakty i artefakty, determinizm - indeterminizm, kauzalizm, teoria dwóch światów (Platon)
- przyczynowość czy celowość (teleologia), finalizm, ewolucja – inwolucja
- aletheia (a – letho) – nieskrytość, "to, co niezatajone",
- uniwersalia i transcendentalia
- coincidentia oppositorum łac., zbieg przeciwstawień. Etym. - z traktatu De docta ignorantia 'O uczonej niewiedzy' (1440 r.) Mikołaja z Kuzy (Nikolausa Krebsa).
- epistemologiczne: (gnoseologia)
- opis własności bytu (orzekanie o rzeczywistości: relacja, stan rzeczy, proces, rzecz):
spór o transcendentność kategorii i ich liczbę (10 kategorii Arystotelesa, 12 Kanta, 3 Peirce’a, Kategorie i egzystencjały Heideggera, 1 Kotarbińskiego)
- naturę poznania (a priori czy a posteriori), introspekcja – ekstraspekcja, percepcja i apercepcja, recepcja
- dostępność treści poznawczych: esencjalizm (poznajemy same byty, rzeczy same w sobie) a fenomenalizm (poznajemy jedynie zjawiska)
- sposób istnienia pojęć ogólnych (realizm pojęciowy, konceptualizm, nominalizm)
- pochodzenie wiedzy (sensualizm, emocjonalizm (Herder), empiryzm, racjonalizm, intuicjonizm, iluminizm (tu np. problem łaski Bożej)), asocjacja
- pewność poznania i probabilizm; relacje: okazjonalizm, aletheia (to, co odkryte - prawda), noemat (Husserl), prawda poznania i prawda rzeczy
- natywizm, anamneza Platona (dianoia, doxa, nous, episteme, kalokagatia, mimesis, noumen), paruzja
- protonauka, prototeoria; metanauka, metateoria
- wiedza inferencyjna (wywiedziona z jakiejś wiedzy wcześniejszej) i wiedza nieinferencyjna
- status nauki: naturalizm a transcendentalizm; nauka nomotetyczna i idiograficzna
- aksjologiczne: (filozofia wartości)
- istota dobra: deontologizm (np. systemy etyczne deontologiczne i teleologiczne), eudajmonizm (np. immanentny i transcendentny), personalizm, woluntaryzm, naturalizm, perfekcjonizm, utylitaryzm, emotywizm, intuicjonizm, etyka opisowa (bądź normatywna czy postulatywna); cnoty dianoetyczne (z mądrości teoretycznej, rozumu)
- kanoniczne wartości autoteliczne (prawda, dobro, piękno)
- inne: metaetyka, etologia, ethos, arete, katharsis, asercja etyczna, etyka negatywna (cynicy), błąd naturalistyczny (Moore)
- duchowość filozoficzna to „wysublimowana forma życia psychicznego człowieka”, duchowość religijna to uczestnictwo w duchu („niematerialna rzeczywistość Boża w świecie”)
- prywatywna (privatio - brak) koncepcja zła
- teologiczne:
- wobec religii: scholastyka i mistycyzm, gnoza, teologia negatywna, angelologia, demiurg, metempsychoza, teozofia (wizja naukowego zrozumienia boskości), antropozofia (próba obiektywnego badania rzeczywistości duchowej), fideizm (prymat wiary nad rozumem), emanatyzm, eon (istota pośrednicząca między bóstwem a stworzeniem), patrystyka, Bóg jako „nadbyt” i „nadistota”, katharsis, dowód ontologiczny i kosmologiczny na istnienie Boga, transcendencja w rozumieniu religijnym (sacrum jako rzeczywistość transcendentna) i filozoficznym; epifania i teofania
- paruzja - powrót, ponowne zjawienie się; przyjście Zbawiciela na sąd ostateczny
- perychoreza (wzajemne przenikanie się natur (Trójcy - człowieczeństwa - Boga), istot), faniczność
- teologia prawdy (Augustyn: poznanie prawdy (czy Prawdy) prowadzi do poznania Boga i duszy), teoria dwóch prawd (rozumowej i religijnej), Wieki Ciemne (VI-X),
- Unamuno: „wszelka racjonalna koncepcja Boga jest sama w sobie sprzeczna” – rozum niszczy Boga
mistyka hiszpańska: Bóg sam stwarza siebie w akcie wierzącego (stworzyliśmy Boga aby uratować świat przed nicością)
- eschatologia - ogół poglądów na temat ostatecznych (pośmiertnych) losów jednostki ludzkiej i (końca) świata
- soteriologia - gałąź teologii zajmująca się zbawieniem jako skutkiem działania bóstwa; część dogmatyki chrześc. traktująca o odkupieniu i Chrystusie jako Odkupicielu
- antropologiczne:
- antropocentryzm, antropomorfizm, witalizm, entelechia (ucelowienie, dusza dla czł.), palingeneza (reinkarnacja),
daimonion, elenktyka i maieutyka Sokratesa, pre- i postegzystencja
- metodologiczne i logiczne:
- indukcja (np. enumeracyjna) i dedukcja, abdukcja, redukcja, sylogizm, erystyka, dialektyka, retoryka, natywizm
- instrumentalizm, konwencjonalizm, hipotetyzm i falsyfikacjonizm Poppera, redukcjonizm
- antycypacja, korelacja, aproksymacja, eksplanacja (wyjaśnienie), eksplikacja (uprecyzyjnienie poprzez modyfikację sensu), paralelizm, solipsyzm (solus ipse=sam jeden, filozofia immanentna=świat istnieje tylko w świadomości jednostki postrzegającej), holizm, heurystyka;
- logiczne: panlogizm, paralogizm (rozumowanie obarczone nieświadomym błędem logicznym) antynomia, ekwiwokacja, denotacja i konotacja, deskrypcja, asercja, asumpcja, supozycja, izostenia (równosilność sądów)
- nauki humanistyczne (nauki o duchu Geistwissenschaft) i nauki przyrodnicze (Naturwissenschaft)
- paradoks i antyparadoks (taka teza, że jej antyteza jest paradoksem)
- inne:
- transgresja - przekraczanie, przekraczanie zawierające w sobie to, co przekraczane
- performatywność (np. tożsamość performatywna)
- kontyngentny – przygodny, cząstkowy (contingens – nie należący do istoty rzeczy)
Nurty dziejowe filozofii:
- od nazwisk: sokratyzm, platonizm, arystotelizm, augustynizm, tomizm, kartezjanizm, kantyzm, heglizm, marksizm, freudyzm...
- od nazw własnych formacji filozoficznych: perypatetyzm, gnostycyzm, emotywizm, energetyzm, filozofia analityczna, asocjacjonizm, behawioryzm, utylitaryzm, fenomenologia, strukturalizm, hermeneutyka, filozofia umysłu, kognitywizm
- opozycyjne: naturalizm – transcendentalizm
Główne rewolucje i przewroty w filozofii:
- przewrót kopernikański Kanta (i obudzenie się Kanta z „drzemki dogmatycznej” po Hume’a rozprawie o naturze ludzkiej). I wywrócenie: nieśmiertelność duszy, całość wszechświata, idea Boga: ateizm, sceptycyzm, nihilizm
- teoria nieświadomości Freuda
- rewolucje naukowe (skoki w fizyce): Arystoteles – Newton – Einstein, paradygmat
- zwrot językowy w filozofii (linguistic turn - Rorty),
- epistemy Foucaulta, dyssens i kłącza Deluze’a
Wiązane z naukowością filozofii: intersubiektywność, powszechna sprawdzalność, komunikowalność
Wiązane z kulturą i innymi naukami: pozytywizm (Comte), psychoanaliza (Freud – ego, superego, id; libido, sublimacja)), psychologia głębi (Jung – archetypy: anima – animus; introwersja – ekstrawersja), alienacja (Hegel),
Frazy: matematyka przyjemności, argument „trzeciego człowieka” Platona i Arystotelesa, „harmonia przedustawna”, „zasada jednostkowienia” Leibniza, „tabula rasa” Locke’a, imperatyw kategoryczny Kanta, „wola mocy”, „nadczłowiek”, „moralność panów i niewolników” – Nietzsche, „funkcjonariusz ludzkości” – Hegel („ukąszenie heglowskie”, dialektyka pana i niewolnika), rycerz wiary (Kierkegaard); rewolucja naukowa i paradygmat (Kuhn), hermeneuci podejrzeń (Nietzsche, Marks, Freud), horyzont prawdy, obszar „między świadomością a rzeczami”,
Metafory filozofii
– piramida (filozofia to podstawy pod gmach wiedzy) i poszycie łodzi (filozofia to spoistość, związek części)
- poezja jest momentalną metafizyką (Gaston Bachelard)
Terminy inne: logos, nous, aporia, etologia, ontogeneza (rozwój osobniczy)
Żarty filozoficzne:
pozorne opozycje: tomizm – atomizm, motywizm - emotywizm
Błędy filozofii:
- błąd naturalistyczny (Moore)
- błąd hipostazy (błąd logiczny polegający na przypisywaniu realnego istnienia tzw. obiektom idealnym (jak dobro, postęp))
- błąd necessytarystyczny (tradycyjnych systemów filozofii: absolutystyczne żądania poznawcze: np. metafilozofia jako nauka normatywna)
Dlaczego antyirracjonalizm[1] nie jest prostym racjonalizmem?
Konstrukcje i „narzędzia filozoficzne” – studnia Talesa, żółw Zenona, beczka Diogenesa, jaskinia Platońska, szczeble i drabina piękna u Platona, „nieruchomy poruszyciel” Arystotelesa, drugie żeglowanie, drzewo Porfiriusza, „pięć dróg” św. Tomasza, brzytwa Ockhama, demon-zwodziciel Kartezjusza, zakład Pascala, osioł Buridana, rachunek Benthama, okulary Kanta, drabina Jakubowa czy drabina bytów De Bouellesa, widły Hume’a, młot Nietzschego, gry Wittgensteina, maszyna Turinga, koło hermeneutyczne, „Chiński pokój” Searle’a, „Bliźniacza Ziemia” i „Mózg w naczyniu” Putnama (sporo: Nicolas Fearn, Jak myślą filozofowie?). Quine mówił, że brzytwa Ockhama służy do golenia brody Platona (idei wyrastających z indywidualnych rzeczy), nauka jako „nóż metafilozoficzny”.
„Narzędzia filozoficzne” (przykłady):
Widły Hume’a:
- „Albo nasze uczynki są zdeterminowane, a wtedy nie ponosimy za nie odpowiedzialności, albo są skutkami zdarzeń przypadkowych, a wtedy też nie jesteśmy za nie odpowiedzialni."
- teza o niewynikaniu sądu powinnościowego z sądu opisowego (teza, że z tego co „jest” nie wynika to, co być „powinno”)
- ludzkie poznanie ma postać dwurożnych wideł - jest bądź formalne, jak w matematyce, logice, bądź doświadczalne, jak w fizyce, astronomii, psychologii i innych naukach empirycznych. Inne rozumowania (intuicja, introspekcja, przeżycia religijne, dogmaty, metafizyka) nie mają wartości naukowej - są iluzją lub sofistyką
Młot Nietzschego:
Zmierzch bożyszcz czyli jak się filozofuje młotem - Fryderyk Nietzsche: „Wszystko, czym od tysięcy lat operują filozofowie, jest pojęciową mumią, nic rzeczywistego nie wyszło z ich rąk jako żywy twór. Chcę, raz na zawsze, niejednego nie wiedzieć. - Mądrość wyznacza granice również poznaniu. Zrezygnował z wielkiego życia, kto zrezygnował z wojny... Nie leży w naszej władzy, byśmy się nie urodzili: ale możemy ten błąd - bo niekiedy bywa to błędem - naprawić. Usuwając się, czyni człowiek coś, co godne największego szacunku: coś, czym nieomal zasługuje na życie... Społeczeństwo, cóż mówię! Samo życie ma więcej z tego korzyści niż z "życia" w wyrzeczeniu, anemii i innej cnocie - uwolnił człowiek innych od swego widoku, uwolnił życie od zarzutu...”
Ezoteryczna tradycja filozofii:
- Heraklit: nauka – filozofia ma charakter elitarny, niscy moralnie nie powinni mieć dostępu do niej
- Pitagoras: prawdziwa wiedza może być przekazywana tylko tym, co przeszli próbę, może być przekazywana tylko w formie ustnej (Pitagoras wykładał nocą, często za zasłoną)
- dialogi Platona były tylko dla pospólstwa (zapis niszczy wiedzę i kontakt – tradycja Sokratejska)
- prawdy nie da się powiedzieć, można jedynie jej doświadczyć, ją przeżyć (filozofia egzystencjalna)
- prawda może być zbyt toksyczna społecznie (gnostycy, Newton, Peirce)
Inspiracje z historii idei („słowa wytrychy”):
- idea Kosmosu, arche (później archetyp), eter, symbol (znak), Eros (u Platona bodziec pchający do dobra)
- właściwe myśleniu dualistycznemu: sacrum i profanum, bipolarność (pitagorejczycy – aż do teorii dziesięciu przeciwieństw), bifurkacja przyrody (biologiczna teoria rozdwojenia), przeciwstawienie mózgu i umysłu, ciała i umysłu, ciała i zakazów religijno-obyczajowych (tabu)
- myślenie mechanistyczne (pitagorejczycy, matematyczność przyrody Galileusza, Kartezjusz i Newton, behawioryzm, funkcje mózgu, historia determinizmu (astrologia, teorie prima facie (pierwszy rzut oka) w fizyce, ludzkich zachowań, genetyka
Słownik filozoficzny
Tetyczne = stwierdzające istnienie, np. tetyczne sądy egzystencjalne
inherentny = tkwiący w czymś w istocie, strukturze, zasadniczym charakterze czegoś, w naturze, w ustalonych obyczajach; nieodłączny od.
Filozofia nicości
- buddyzm – pustka: czysty, sam w sobie świat nie jest niczym uwarunkowany (arystotelizm to europejska projekcja)
- Demokryt: próżnia istnieje
- Stirner: swoją sprawę oparłem na nicości
- Peirce: nicość to kategoria absolutnego niezdeterminowania lub możliwość każdego zdeterminowania
- Unamuno: armata to dziura oblana żelazem (rozum odsłania człowiekowi otchłań i stawia go wobec nicości)
Filozofia egzystencjalna:
Szestow: gotów jestem poważać tylko tych, którzy szukają jęcząc…
Filozofowie:
- to zwolennicy badań oderwanych (P. Chmielowski, Lwów 1904)
[1] Kazimierz Ajdukiewicz, Logistyczny antyirracjonalizm w Polsce, "Przegląd Filozoficzny", Nr. XXXVIII/4, 1934